TASEKLA

Ziri At Mɛemmer : Taqbaylit tuklal a d-teffeɣ si tekwatin idel uɣebbar

Adiwenni ara d-ḍefrem d timlilit akk d wemyaru i nḥemmel i tḥemlem wagi d Ziri At Mɛemmeṛ, win imecḍen i tmucuha s tmedyazt. Ad d-nuɣal ar tira-s gar wesmuḥyet d tatrara, d acuten isenfaṛen yettheggi u melmi ara d-ffɣen. Ad yili deg wawal-nneɣ, azal n Muḥya deg tira-s, imi d netta i t-id-yennan :”Kṛad i as-ifkan tudert; yemma-s i t-id-yurwen, lqibla-nni i as-igezmen timiṭ ( d tamṛabeṭ n irumyen), akked Muḥya i as-ildin allen.

Ameɣnas: Anwa-t Ziri At Mεemmer?

Z. A. M.: D amdan ilulen deg at Meslayen, yekker-d di tmurt n Yeqbayliyen almi d asmi yemmed 24 iseggasen. Di 1990 yeffeɣ-d neɣ yerwel-d ɣer berra, si 1991 ar ass-a yedder di tmurt n Lalman.

Ameɣnas: D acu i k-yewwin ɣer tira, ladɣa tamedyezt?

Z. A. M.: Ma yehwa-yak ur ẓriɣ ara d acu i d iyi-wwin ɣur-s, tzemreḍ a d-tiniḍ d nettat i d-inudan fell-i; mačči d nekk. D nettat i d iyi-rran ḥulfaɣ tezdeɣ deg-i, yessefk ad tt-id-ssufɣeɣ s tira akken ad tt-walin medden. Ahat ula d nekk luleɣ-d d amedyaz, wi ẓran? ( …idess)

Ameɣnas: Acimi tamedyezt-inek temgarad ɣef tmedyezt-nni nuɣ tannumi nsell-as. D aεǧab ur ak-teεǧib ara tmedyezt-nni taqburt neɣ d iberdan kan i tebɣiḍ ad tesseftiḍ?

Z. A. M.: Asteqsi-yagi deg-s aṭas n yesteqsiyen ɣef yiwet tikkelt. Wissen ahat tebɣiḍ a d-testeqsiḍ acimi isefra-w ufararen ɣef wiyaḍ; maca, ayagi tkukraḍ ad t-id-tiniḍ. Wissen dɣa acuɣer tkukraḍ? (…idess) D anecreḥ kan ah, ur ttagad!

Ihi tiririt-iw d ta: Ɣas lemmer ( ahat?) teɛǧeb-iyi tmedyezt taqburt, ass-a aql-aɣ di tallit n tura, ur yessefk ara ad nuɣal d tayaẓiṭ at Belqasem. Yerna tidet kan, ulac akk d acu i d iyi-ɛeǧben di tmedyezt-nneɣ taqburt. Daɣen yessefk ad teẓreḍ mačči siwa nekk i d-yewwin abrid-agi yemgaraden ɣef wagi i d-yewwi umeddaḥ di teqsiṭ, llan wiyaḍ d tiyaḍ.

Abrid-agi yemgaraden yettwakcem zdat tlalit n Ziri At Mɛemmer deg-s. Yettwanjer si tlalit n Muḥya d Ferḥat deg-s, sakin rnan-d wiyaḍ/tiyaḍ. Kra seg-sen izad nezzeh leqdic-nsen. Ziri At Mɛemmer am Wejtuṭi di tmezgunt n Muḥya: D agrud amecṭuḥ yetteddun kan gar-asen.

Ameɣnas: Nger tamawt dakken awal tferrneḍ-t, tettarraḍ-as azal annect usefru-nni i d-tettnawleḍ (tesseqdaceḍ aṭas n wawalen iqbayliyen ɣef ireṭṭalen), dacu i d sseba n waya, dacu i d iswi?

Z. A. M.: Imi s teqbaylit i ssefruyeɣ, akken walaɣ; yezwar neɣ yewwi-d lḥal ad ssqedceɣ awalen-is d imezwura. Anida i d-ttemliliɣ uguren sseqdaceɣ ayagi i wumi teqqarem awalen ireṭṭalen ula d nekk. Tikkwal sseqdaceɣ-ten ula anida ẓriɣ d nutni ara yessiwḍen izen ugar n wawalen n teqbaylit sari. Nekk ur lliɣ d asnisli, maca, d anaẓur. Ma ttbanen-d isefra-w zeddigit (ulac deg-sen aṭas n teqbaɛrabt), acku mačči kan ssneɣ aṭas n wawalen n teqbaylit, maca, d nutni i itezzin tennḍen deg uqerru-w daɣen. Ttemliliɣ-ten-id yal mi ara bɣuɣ a d-ssfeṛẓeɣ tikta-w s talɣa tamsefruyt.

Ameɣnas: Amek i teffrneḍ isental?

Z. A. M.: Ur ferrneɣ ara isental. Allaɣ-iw am lebḥer yettucewwlen ideg ɣerrqen lembaber. Imdanen iteddun deg-sen lembaber-agi d isental, win i d-yessmenɛen iman-is d amezwaru d win.

Ameɣnas: Isefra-k ttawin-d ɣef uguren d leεyub izedɣen timetti taqbaylit. Ɣas ma tidet qerriḥet, ɣas ma tikkwal s wawal qessiḥen, tezgiḍ teqqareḍ-d tiquranin. Amek i yettidir Ziri tagnit-nni n tlalit usefru? Asefru d ddwa, ddwa d arẓagan! neɣ ittkukru tamuɣli n tmeţtti s asefru-ines?

Z. A. M.: Di tagi n wamek i ttidireɣ tagnit usefru, yal tikkelt amek, mačči yiwen-is. Tikkwal ferrḥeɣ nezzeh mi ara d-afeɣ imeslayen iwulmen swayes ttmagareɣ tagnit-nni ideg lliɣ. Lḥaṣul yal tikkelt amek, iḥulfan-iw daɣen mgaraden seg usefru ɣer wayeḍ. Tiqerḥanin-agi i d-qqareɣ werǧin kukraɣ neɣ xemmemeɣ d acu ara s-inin fell-i widak i wumi ur tteɛǧaben ara ahat isefra-w, d anemgal. Ur ttagadeɣ ara, acku ẓriɣ ɣas ad qerḥeɣ yiwen, deg wul-iw d ayen yelhan kan i d as-bɣiɣ. Win ara yewwten deg-i d tamusni kan i s-tt-yekksen meskin neɣ d yir amdan i yella. Ma d aneggaru-yagi dɣa ttɛemmideɣ, teqqdeɣ tasa-w, qqqareɣ-as hemma! Ur ssefruyeɣ ara akken ad ḍelmeɣ imdanen. Mi ara teẓreḍ iman-ik deg webrid yelhan i telliḍ, ur tettkukruḍ ara ad tefkeḍ aqerru-k i lfinga. Llan daɣen kra imeslayen ḥemmleɣ ad asen-d-alseɣ ɣef usentel-agi, wigi d awalen-agi yenna bertolt Brecht; ssesrseɣ-ten-id yakan ula deg usebter amezwaru n “Awisadcut”: “Amezgun yelhan mačči d win i d asen-iɛeǧǧben i lɣaci kkaten-as afus, maca; d win yettbeddilen deg-sen kra.”

Ameɣnas: Aseqdec n wawalen uqbiḥen, s lebɣi neɣ d tamara?

Z. A. M.: Ur ẓriɣ ara d acu i tebɣiḍ a d-tiniḍ s wawalen uqbiḥen. Mi ara qqareɣ tasekla tagraɣlant ttafeɣ deg-s dakken imyura d imedyazen ttarun war tilisa, awalen d awalen merra. Anida yessefk ad aruɣ A, acku ɣef A i bɣiɣ ad mmeslayeɣ, ulamek aruɣ deg wadeg-is B. Ulamma di tmedyezt yezmer ad yili waya, maca, ima ahat nekk d B i d-qeṣṣḍeɣ mi ara d-aruɣ A? (…idess)
Yessefk ad nilit am nekkni am yemdanen, mačči am lewḥuc; yerna ula d taqbaylit tuklal a d-teffeɣ si tekwatin idel uɣebbar. Tura ẓriɣ ad ilin widak ara s-yinin yebɣa ad aɣ-tt-yerr d axxam ameqqran. Ttifxir-iyi axxam ameqqran neɣ lǧameɛ? Yerna lemmer mačči d nutni i d aɣ-yerran timetti-nneɣ d axxam ameqqran, d acu ara yawin amedyaz ad yesseqdec awalen yessefken ad ten-id-yini wemdan deg wexxam ameqqran kan? Ssarameɣ dakken tafyirt-agi taneggarut ad tili d tiririt ara k-iqennɛen ugar!

Ameɣnas: Tuget isefra-k d iɣezzfanen, acimi i tferneḍ aya?

Z. A. M.: Uriɣ aṭas isefra di ddunit-iw, zemreɣ a d-iniɣ ur ssinen ara yemdanen ula d azgen seg wayen uriɣ. D tidet llan aṭas n wid ɣezzifen gar-asen. Kra imedyaten kan:
– Asefru “Tikkwal” deg “Awisdacut” deg-s 53 isebtaren. Wagi uriɣ-t ɣef tuccḍiwin yellan ass-a di tmetti taqbaylit. Lemmer i d as-ddiɣ di lebɣi i wul-iw, ur t-ttfakeɣ ara yakk, mačči kan 53 isebtaren ara yilin deg-s.
– Asefru “Imeṭṭi n bab idurar” d ungal akken ma yella i d-rriɣ d asefru, ulamek aruɣ kan kra n tefyirin dɣa dayen. Yessefk a d-ssiwleɣ tamacahut-is akken ma tella s usefru. Wigi d kra imedyaten kan n wacuɣer ɣezzifit isefra-w. Sɛiɣ daɣen aṭas isefra iwezzlanen d ilemmasen. Yal asefru amek-it…

Ameɣnas: Isefra i d-tessuqleḍ, d acu i k-iɛeǧben deg-sen? Imi ulac-iten ɣur-neɣ, d isental, d aɣanen, neɣ d azal umeskar?

Z. A. M.: Ulac akk isefra i d-ssuqleɣ, ḥaca ma llan gar-asen ahat yiwen neɣ sin; ula d widak ma ulac akk ad tafeḍ deg-sen 20/30% n wesmuḥyet.
Tasuqqilt (aterǧem) d ccɣel-nniḍen, ayagi ur ẓriɣ ara ma d taqbaylit ur d as-nezmir ara akka tura (ass-a) neɣ d nekkini kan. Isefra n imeskaren iberraniyen i d-wwiɣ ɣer teqbaylit d asmuḥyet i ten-id-smuḥeyteɣ yerna mačči aṭas, neɣbeɣ-d kan am tyaẓiṭ kra ssya d ssyahin.
Aṭas n ssebbat i d iyi-wwin xedmeɣ aya, yiwet gar-asent d ta: Tuget n tmeslayin n ddunit ad tafeḍ tettwaru yes-sent tsekla tagraɣlant akken ma tella. Amedya, ulac ayen yelhan di tsekla tafransist neɣ taglizit ur t-tettafeḍ ara s talmant yerna d tasuqqilt, mačči kan d asmuḥyet. Ula d nekk d ayagi i d iyi-wwin rniɣ-d tiqit-iw am wiyaḍ d tiyaḍ ɣer ssḍel-nni ččuren Umeẓyan Kezzar d Muḥya deg weḥric-agi n wesmuḥyet.
D acu kan, ur ẓriɣ ara ma yelha wayen xedmeɣ, ma tewleɣ ula d nekk deg wannect-a neɣ xaṭi; acku ulac anwa i d-yuran fell-as kra s wudem ussnan ad aɣ-d-yessefhem ugar.
Llan imeddukal i d iyi-d-yennan dakken iwenneɛ ula d leqdic-iw, rnan-iyi ifadden; maca, ur ẓriɣ ara aṭas. Ma d imeskaren yakk d yeḍrisen ferneɣ d widak ilan azal, ih. Brel, Brecht, von Göthe …atg. d ismawen, ma d ayen i d-ssekkren, mačči alamma nniɣ-d nekk yelha.

Ameɣnas: D acu i d-terniḍ ama i kečč, ama i tmedyezt-ik s wesmuḥyet-nni? D acu i tufiḍ ɣur-sen, ulac-it ɣur-neɣ.

Z. A. M.: Cukkeɣ ur yemgarad ara aṭas westeqsi-yagi d win i t-id-yezwaren. Asteqsi-yagi ad yelhu ad t-yefk yiwen i Umeẓyan; d netta i ixedmen aṭas deg weḥric-agi. Nekk kra isefra kan i d-neɣbeɣ ssya d ssyahin, ihi a d-alseɣ kan awal i d-nniɣ yakan: Ula d taqbaylit tuklal ad tili (deg-s d yes-s) tsekla tagraɣlant. D acu, nniɣ-ak yakan, ur ẓriɣ ara ma tewleɣ ula d nekk i waya. Abbuh ma a d-inin wid i d-yeqqaren! (…idess)

Ameɣnas: Seg usefru ɣer tmachut, amek i d-yella waya? D tamacahut i d-yusan s asefru neɣ d asefru i iruḥen ɣer tmacahut?

Z. A. M.: I westeqsi-yagi-inek d tmacahut neɣ d asefru? (…ides)
D acu ara k-iniɣ a Naser a gma? Ttaruɣ isefra mi ara d iyi-d-taweḍ nnefḥa akken ad ssefruɣ, timucuha ur uriɣ ara nekk, smuḥeyteɣ-d kra n watmaten Grimm d wiyaḍ, ar tura zwareɣ ssẓergeɣ-d adlis n kra seg-sent s wezwel “Tam (8) n tmucuha n at Grimm s teqbaylit.”

Ameɣnas: D acu i tesmenyifeḍ, d asefru neɣ d tamacahut? Amek armi i tent-sddukleḍ, ladɣa di kra n tmucuha; ɣas akken ula d isefra tikkwal d timucuha?

Z. A. M.: Ḥemmleɣ isefra, ḥemmleɣ timucuha. Ḥemmleɣ akk taẓuri s umata, ladɣa tasekla. Nniɣ-ak timucuha-nni mačči d nekk i tent-id-yesnulfan, ula d atmaten Grimm jemmɛen-tent-id akk ssya d ssyahin deg umaḍal; gerrzen-tent s wudmawen apidaguji yakk d useklan i d asent-fkan. Mi tent-id-smuḥeyteɣ ɛerḍeɣ akk akken zemreɣ akken ur tent-ssufuɣeɣ ara seg webrid-nni ideg i itent-id-wwin, ulamma s tmeslayt-nniḍen neɣ i tmetti-nniḍen i wumi i tent-uriɣ. Ula d akken i tent-uran nutni llan isefra-nni deg-sent, d acu kan nekk fkiɣ-asent i tmucuha, fkiɣ-asen daɣen i isefra yellan deg-sent ṭṭabeɛ aqbayli.

Ameɣnas: Timucuha-nneɣ tttwarwint, tttujeggḥent (s taεrabt d tineslemt), ahat laqen wid ara ixedmen am watmaten Grimm. Dacut-tt tmuɣli-k?

Z. A. M.: Tuget n tmucuha-nneɣ ur d-tegri ara deg-sent rriḥa n teqbaylit am wakka i d-tenniḍ, yes-sent i d aɣ-ẓẓlen Waɛraben-inselmen iḍarren-nsen aṭas aya ɣef yiri lkanun. Atmaten Grimm ur ẓriɣ ara ma nezmer akka tura ad naru am nutni, ulamma yiwen deg-sen yewweḍ sanda ara naweḍ di 1859, wayeḍ di 1863.
Maca, nezmer ad neɛreḍ a d-nesnulfu timucuha timaynutin s wudem atrar, s teqbaylit zeddigen; s tmuɣliwin lqayen tigraɣlanin d yedles-nneɣ n tidet.
Ayen i d aɣ-ixuṣṣen da neɣ dahin nezmer ad t-id-neddem war akukru sɣur yegduden n tafat; mačči n tallest. Nezmer daɣen ad nɛerreḍ xerṣum i wesmuḥyet n wayen uran imeqqranen-agi n ddunit, d acu yessefk ad sent-ngerrez ccɣel, ma ulac tuɣal ar din.
Greɣ tamawt, llan yakan widak i d-yesmuḥeyten timucuha n watmaten Grimm ɣer teqbaylit, mi ara sen-tesleḍ; ad tɣileḍ di Lkeɛba Crifa i k-yuɣ lḥal. Widak-nni ɣur-i ulac at tmegraḍ i ten-yugaren. Yessefk ad neggaret tamawt akken yessefk, mačči ayen yettwarun akk s teqbaylit d taqbaylit.
Snulfaɣ-d i yiman-iw awal-agi qqareɣ-t: Muḥya d taqbaylit, taqbaylit d Muḥya. Ayagi ila aṭas inumak ɣur-i.
Nekkni s widak-agi ččan wulawen ɣef waya ur nesɛi ara zzher, nettwagdel si yal tama.

Ameɣnas: Adlis “Timucuha n at Grimm s teqbaylit, d asmuḥyet si talmant; d acu kan mi ara tent-teɣreḍ ad tiniḍ di tmurt n Leqbayel i d-ḍrant. Amek iga ccɣel-agi, yusa-d s sshala neɣ d ayen i k-iɛetben?

Z. A. M.: Am wakken i k-nniɣ yakan, d asmuḥyet; mačči d tasuqqilt (aterǧem). Lemmer d wis-sin-agi yessefk ad yaru wemdan timucuha-nni awal s wawal akken i tent-uran imeskaren-nsent. Imi ayagi ur d as-zmireɣ ara, ferneɣ abrid amezwaru. Abrid-agi cukkeɣ akken i twulem deg-s tikli, ma yella d acurered-nni n tsekrin (titinikin-nni yakk n wamek ara terreḍ Lalman d tamurt n Yeqbayliyen neɣ akken-nniḍen) d ayen i d-nelmed yakan di temẓi sɣur Muḥya. Yerna netta yekker-asen i lecɣal imeqqranen, mačči d timecṭuḥin-agi kan.
Daɣen ulac d acu i d-yettasen yeshel, ulamma meẓẓi ccɣel; yessefk-as uxemmem. D acu, ur ɛtibeɣ ara deg-s. Ma yehwa-yak s lferḥ i t-xedmeɣ ccɣel-nni. D acu kan yewwi-yi aṭas d waṭas n wakud.

Ameɣnas: Dacu-t uzekka n tira taqbaylit? D acu-t ubrid i yessefken ad tawi ass-a?

Z. A. M.: Azekka n tira taqbaylit ur ẓriɣ ara amek ara yili, ur ẓriɣ ara ula ma ad tili teqbaylit azekka. Ma d amek yessefk ad tili ass-a ahat mačči d nekk i d win iwulmen a d-rreɣ ɣef westeqsi-yagi; d acu ssarameɣ ad tili d tira yetteddun deg webrid n talsa, n tafat, uwali, mačči deg win n tallest, nnger yakk d tidderɣelt!

Aneɣmas: D acu i d iswi-k imi tettaruḍ?

Z. A. M.: Iswi-w akken ad rebḥeɣ aṭas n yedrimen. (…idess)

Tamawt :Temɣer n wul d lxaṭeṛ n ziri, tanemmirt diɣ i Ghezali At Saada win yessulin adiwenni-ya.
Amdan

Recent Posts

Quand Achour Chelloul recrutait des barbouzes.

L’information peut paraître dépassée. Les faits remontent, en effet, à quelques mois. C’était un choix…

2 jours ago

Appel pour les condamnés à mort

Je vais partager avec vous l'extrait d’un texte d’Albert Camus, qui s’intitule « Un appel…

4 mois ago

Contribution : La “justice” algérienne et le Congrès “zéro kabyle” de Mostaganem

Si prompte à juger et à "condamner à mort", et en appel svp, de jeunes…

5 mois ago

Droit de réponse à l’Agence France Presse à propos de l’affaire dite « Djamal Bensmail »

Nous publions l’intégralité de droit de réponse à l’agence France-Presse produit par le collectif Action…

6 mois ago

MOHAMED SIFAOUI, L’ISLAMISTE TOXIQUE POUR SES CAMARADES ET LEURS ADVERSAIRES

  "Le réel s'inscrit en négatif des apparences." Il y a de cela 3ans, Mohamed…

11 mois ago

Les Kabyles n’admettent pas l’idée que le MAK soit un mouvement terroriste

Le Kabyle n'admettra jamais l'idée qu'un militant politique quelle que soit sa cause peut être…

11 mois ago